Што хаваецца за "памілаваннямі" і "вызваленнямі" палітвязняў у Беларусі?
Сёння на праўладных каналах Беларусі з'явілася інфармацыя аб 16 палітычных зняволеных, якіх "памілавалі" і выпусцілі з турмаў. Гэта не першы выпадак: з ліпеня 2024 года падобныя працэдуры зазналі ўжо 330 чалавек.
Сёння на праўладных каналах Беларусі з'явілася інфармацыя аб 16 палітычных зняволеных, якіх "памілавалі" і выпусцілі з турмаў. Гэта не першы выпадак: з ліпеня 2024 года падобныя працэдуры зазналі ўжо 330 чалавек.
Здавалася б: чалавек вызвалены - чаго яшчэ вам трэба? Аднак за гучнымі заявамі аб міласэрнасці хаваецца цэлы спектр новых метадаў кантролю, ціску і дыскрэдытацыі.
Два тыпы "вызваленняў"
У апошнія месяцы мы назіраем два розныя сцэнары, якія падаюцца як «памілаванне» ці «вызваленне»:
1️⃣ Памілаванне са знаходжаннем у Беларусі
У гэтым выпадку чалавеку афіцыйна афармляюць памілаванне - і ў дакументах сапраўды з'яўляецца адпаведны запіс. Здавалася б, фармальная працэдура выканана. Але рэальныя наступствы такія, што "свабодай" гэта назваць немагчыма. Вось што адбываецца:
- Людзей масава і гвалтоўна прыцягваюць да супрацы спецслужбы пад пагрозай новай крымінальнай справы і ціску на іх сем'і.
- Патрабуюць падпісваць паперы аб супрацоўніцтве, згаджацца здымацца ў прапагандысцкім відэа.
- Забараняюць выезд з краіны.
- Прымушаюць перадаваць інфармацыю аб дзейнасці дэмакратычных структур і фондаў дапамогі рэпрэсаваным.
-
Часта пад гэтай падставай на прылады былых зняволеных усталёўваюць шпіёнскае ПА, каб весці назіранне і агентурную дзейнасць у рэжыме рэальнага часу.
Былая палітвязняволеная Антаніна Канавалава, вызваленая па памілаванні ў снежні 2024 года, падрабязна распавяла пра рэальнасць, з якой сутыкаюцца вызваленыя:
«Ты быццам бы ёсць, але цябе няма. Ты не можаш адкрыць банкаўскі рахунак, аформіць зарплатную карту, адправіць ці атрымаць пасылку. Пры гэтым ад цябе патрабуюць уладкавацца на працу. Калі ты ў “экстрэмісцкіх” спісах, у цябе проста няма правоў. А потым пачынаюцца “сустрэчы” з супрацоўнікамі ГУБАЗіКа, дзе табе прапануюць стаць даносчыкам, намякаюць, што твае дзеці - закладнікі, і абяцаюць уладкаваць цябе на завод пад іх назіраннем.»
Гэта мала падобна на вызваленне. Гэта новы этап рэпрэсій у форме сацыяльнага і псіхалагічнага ціску. Фактычна, гэта форма дэсацыялізацыі людзей і выцісканне непажаданых дыктатуры за мяжу.
2️⃣ Гвалтоўнае перамяшчэнне за межы краіны
Іншая катэгорыя "вызваленняў" яшчэ больш палохаючая. Так, 12 лютага 2025 года з удзелам Дзярждэпартамента ЗША былі вызвалены і фактычна вывезены Алена Маўшук, журналіст Андрэй Кузнечык і Мікалай Шугаеў. 21 чэрвеня 2025 года пасля візіту ў Мінск спецыяльнага прадстаўніка прэзідэнта ЗША Дональда Трампа - яшчэ 14 чалавек, уключаючы Сяргея Ціханоўскага.
Часцей за ўсё гэтая практыка выглядае так:
- Зняволенага выцягваюць з калоніі ці турмы без папярэджання.
- З мяшком на галаве дастаўляюць да мяжы еўрапейскай дзяржавы.
- Пазбаўляюць дакументаў.
- Фактычна выкідваюць за межы Беларусі.
Пры гэтым воля чалавека, яго жаданне застацца ў роднай краіне ці хоць неяк падрыхтавацца не ўлічваюцца. Найбольш поўна і ёміста падобную практыку характарызуе тэрмін "гвалтоўнае перамяшчэнне " (англ. forcible transfer або forcible displacement ).
Упершыню ён выразна замацаваны, напрыклад, у Рымскім статуце Міжнароднага крымінальнага суда, які ў артыкуле 7 (злачынствы супраць чалавечнасці) вызначае:
Артыкул 7(2)(d)
"Дэпартацыя або гвалтоўнае перамяшчэнне насельніцтва" азначае гвалтоўнае перамяшчэнне асоб у межах або за межы тэрыторыі, на якой яны законна знаходзяцца, без падстаў, дапушчальных у міжнародным праве.
Многія вызваленыя паведамляюць, што не звярталіся з хадайніцтвам аб памілаванні і не падавалі ніякіх заяў, якія маглі б стаць фармальнай падставай для вызвалення. Наталля Дуліна, адна з вызваленых 21 чэрвеня, распавядала ў інтэрв'ю :
Нас пасадзілі ў гэты мікрааўтобус, зашпілілі кайданкі і надзелі медыцынскія маскі на вочы, каб мы нічога не бачылі. Мы паехалі і не разумелі куды. Варыянтаў было шмат. Выглядала гэта як якое-небудзь бандыцкае выкраданьне. Зусім незразумела, што адбываецца. Потым прывезлі ў СІЗА КДБ, там мы пераначавалі. Нічога нам зноў-такі не казалі. На наступную раніцу, сказалі: "Рэчы ўсё збярыце, трымайце напагатове, хутка вас будуць адсюль выводзіць". Мы спыталі, што адбываецца. Адказалі, што ня ведаюць. Затым зноў вывелі, ужо не ў медыцынскіх масках, а з мяшком на галаве - ён як балаклава, але без прарэзаў. Пасадзілі ў мікрааўтобус, і мы паехалі. Мне заставалася сядзець паўгода, і я была цалкам у сілах дацягнуць да канца. Я не прызнавала віны, не пісала хадайніцтва аб памілаванні. Больш за тое, я катэгарычна адмовілася гэта рабіць.
Чаму важна пра гэта казаць?
Некаторыя прадстаўнікі дэмакратычнага руху паддаюцца ілюзіі, быццам такія «вызваленні» - прыкмета дамоўназдольнасці рэжыму ці яго «чалавечнасці». Але насамрэч мы бачым сістэмную палітыку знішчэння суб'ектнасці чалавека; ціск, шантаж і вярбоўку; гвалтоўнае выцясненне і ізаляцыю былых зняволеных; спробу разбурыць сеткі ўзаемадапамогі і салідарнасці.
Калі правесці мысленны эксперымент і ўявіць, што падобным «вызваленням» падвергнуцца ўсе палітычныя зняволеныя, то з улікам бесперапынных рэпрэсій і ўсё новых людзей, якія трапляюць у турмы, спатрэбілася б невялікая выспа або тэрыторыя памерам з кампактная дзяржава, каб размясціць усіх, каго рэжым Лукашэнкі вырашыць перамалоць у жорнах рэпрэсіўнай сістэмы і потым гвалтоўна выправадзіць з краіны.
Падобны працэс адбываецца па-за ўсякімі юрыдычнымі рамкамі, без рашэнняў якіх-небудзь органаў і часцяком з адабраннем усіх дакументаў у «вызваленых». Яшчэ можна казаць пра «шанцаванне», калі палітвязень мае пэўную медыйнасць ці вядомы бэкграўнд - у такім выпадку грамадзянская супольнасць хутчэй падхоплівае гэтага чалавека, дапамагае яму адаптавацца ў іншай краіне, легалізавацца, атрымаць базавую падтрымку.
Але што рабіць, калі гэтая практыка распаўсюдзіцца на ўсіх палітвязняў і тысячы людзей будуць літаральна выкінутыя ў невядомасць чужой дзяржавы без дакументаў, без разумення, дзе шукаць дапамогу і да каго звяртацца?
Невялікую частку людзей перастаюць катаваць у турмах - так. Аднак на змену катаванням прыходзяць новыя знявагі і рэпрэсіі. Толькі спыненне ўсіх форм пераследу , вызваленне і поўная рэабілітацыя палітвязняў , а таксама сістэмныя змены ў Беларусі здольныя вярнуць у краіну каштоўнасць правоў чалавека.